Μεγάλοι άνδρες: ο σκοτεινός τους εαυτός

Ευαίσθητος και μισάνθρωπος. Οραματιστής και οπισθοδρομικός. Φιλάνθρωπος και κερδοσκόπος: Αταίριαστα ζευγάρια λέξεων που η λαϊκή μυθολογία δεν θα τις έβαζε ποτέ μαζί στην ίδια φράση για να περιγράψει μεγάλες ιστορικές μορφές. Αλλά τις βάζει η ζωή

Walt Disney
Θεωρείται, δικαιωματικά, ο μεγαλύτερος παραμυθάς του 20ου αιώνα. Ο Walt Disney τροφοδότησε τα όνειρα εκατομμυρίων θεατών, μικρών και μεγάλων, με τον Μίκυ, τον Ντόναλντ, τη Χιονάτη, τη Φαντασία, τη Λαίδη και τον Αλήτη, αλλά και τα θεματικά πάρκα που φέρουν το όνομά του. Έφυγε, στα 65 του, όπως ταιριάζει σε έναν τέτοιο παραμυθά: με την υπόσχεση ότι μια μέρα, χάρη στην πρόοδο της επιστήμης, θα βγει από την κατάψυξη και θα συνεχίσει να μαγεύει το κοινό επ'άπειρον. Δυστυχώς, ήταν αστικός μύθος. Όσο πιθανό είναι να σαλτάρει ποτέ ο Σκρουτζ έξω από την οθόνη, άλλο τόσο θα βγει και ο Disney από την κατάψυξη. Άλλωστε, ποτέ δεν μπήκε στο ψυγείο - μόνο στον αποτεφρωτήρα.

Από τις τρομερές φήμες που συνδέονται με τη ζωή του βασιλιά των κινούμενων σχεδίων, η συντήρησή του σε κρυογονική κλινική είναι το πιο εξωφρενικό ψεύδος. Μερικές άλλες παραμένουν ανεπιβεβαίωτες, ενώ υπάρχουν και δυσάρεστοι ισχυρισμοί που επιβεβαιώθηκαν πέραν πάσης αμφιβολίας. Μπορεί ο θείος Walt να μην ήταν αποδεδειγμένα παιδόφιλος ή σεξουαλικά διεστραμμένος, όμως ένας από τους βιογράφους του, ο Marc Eliot, παρουσίασε στοιχεία σύμφωνα με τα οποία ο Disney υπήρξε πληροφοριοδότης του FBI και κατέδιδε συνεργάτες του ως κομμουνιστές. Η αυθεντικότητα των στοιχείων επιβεβαιώθηκε από τους New York Times, αλλά διαψεύστηκε από την οικογένεια του Disney, η οποία δεν είχε δώσει την έγκρισή της για τη συγκεκριμένη βιογραφία. Ακόμη όμως κι αν ο Disney δεν ήταν πληροφοριοδότης της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Ενεργειών, η πολιτική και κοινωνική δράση του ελάχιστα παραπέμπουν σε άνθρωπο προοδευτικών αντιλήψεων. Ρατσιστικά και αντισημιτικά στερεότυπα εμφανίζονταν κατά καιρούς στις δημιουργίες του: από τον αφρικανό κένταυρο υπηρέτη στη Φαντασία (χαρακτήρας που εξαφανίστηκε από την ταινία σε μεταγενέστερη επανέκδοσή της) μέχρι και το μαύρο θείο Remus που, αν και δεν είναι σκλάβος, υπηρετεί πρόθυμα μια λευκή οικογένεια στην ταινία Το Τραγούδι του Νότου, μια ντροπιαστική κηλίδα στην ιστορία των studio της Disney. Μπροστά στο ρατσιστικό Τραγούδι, μοιάζει μάλλον αθώα η πρώτη εκδοχή του φιλμ Τα Τρία Γουρουνάκια, στην οποία ο κακός λύκος κάνει την εμφάνισή του με αμφίεση Εβραίου μικρεμπόρου.

Ο Disney δεν συμπαθούσε τους Εβραίους, όπως φανερώνει η πρόθυμη προσχώρησή του στην συμμαχία που σχηματίστηκε τη δεκαετία του ’40 από καλλιτέχνες του κινηματογράφου με αντισημιτικές και αντικομμουνιστικές ιδέες. Δεν συμπαθούσε ούτε τις γυναίκες, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς πολλών συνεργατών του. Απαντητική επιστολή της εταιρείας του σε αίτηση υποψήφιας για μια θέση εργασίας αναφέρει ότι «οι γυναίκες δεν κάνουν δημιουργική δουλειά». Κατά σύμπτωση, την ίδια χρονιά που γράφτηκε αυτό το γράμμα (1938), ο Walt Disney υποδέχτηκε στα studio του τη διάσημη κινηματογραφίστρια του Τρίτου Ράιχ, Leni Riefenstahl, η οποία όχι μόνο δεν τον κατηγόρησε για σεξισμό, αλλά βρήκε στο πρόσωπό του ένα «γνήσιο Αμερικανό, που αντιστέκεται στην  προπαγάνδα των Εβραίων»… Ανδρέας Συγγρός
Υπάρχουν αρκετοί τρόποι να φροντίσει κανείς για την υστεροφημία του - για παράδειγμα, ξεστομίζοντας μεγάλα λόγια, κάνοντας γενναίες πράξεις ή μεγάλα έργα. Μια πολύ αποτελεσματική μέθοδος είναι η ονοματοδοσία διά της δωρεάς. Πώς να ξεχαστεί ο Ευάγγελος Ζάππας όταν υπάρχει το Ζάππειο; Υπάρχει Έλληνας που να μην ξέρει το νοσοκομείο Ανδρέας Συγγρός, το κτήμα ή -έστω- τη λεωφόρο Συγγρού; Χάρη στα κληροδοτήματα που άφησε ο Συγγρός -και που είναι πολλά περισσότερα από όσα αναφέρονται πιο πάνω-, γνωρίζουμε όλοι ότι ήταν μεγάλος ευεργέτης. Χρειάζεται να γνωρίζουμε τίποτε άλλο;

Το βέβαιο είναι ότι αναφερόμαστε σε μια κορυφαία προσωπικότητα του 19ου αιώνα, έναν πανίσχυρο πολιτικό και οικονομικό παράγοντα που σφράγισε με τις πράξεις του τις ζωές πολλών Ελλήνων. Η φιλανθρωπική του δράση, με δωρεές απευθείας σε αναξιοπαθούντες , σε ιδρύματα, αλλά και στο ελληνικό κράτος , τον τοποθετεί δικαίως στο πάνθεον όσων ευεργέτησαν πολλαπλά τη χώρα. Αν όμως, εκτός των όσων έδωσε, συνυπολογιστεί και ό,τι έλαβε, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τότε η εικόνα του διαφοροποιείται. «Η αριθμητική επιστήμη είναι αδυσώπητη», έγραφε σχετικά ο Εμμανουήλ Ροΐδης, στη σατιρική έκδοση Ασμοδαίος, το 1875. « Σύμφωνα με αυτήν, εξετάζοντας τις δοσοληψίες που αφορούσαν τον ευγενέστατο στρατηλάτη Συγγρό, βρίσκουμε ότι δώρισε ένα πτωχοκομείο, άρπαξε δε μόνο από μας τουλάχιστον δεκαέξι εκατομμύρια (τη διαφορά του τιμήματος των μετοχών του Λαυρίου), με τα οποία μπορούσαν να χτιστούν 143 πτωχοκομεία, που θα περιελάμβαναν 14.500 φτωχούς». Έχοντας χάσει την περιουσία του στην πρώτη χρηματιστηριακή φούσκα που έσκασε στην Ελλάδα -προτού ακόμη υπάρξει ελληνικό χρηματιστήριο- ο Ροΐδης δεν ήταν ακριβώς αμερόληπτος, καθώς τσουρουφλίστηκε από τον «πυρετό του χρυσού», όπως και πλήθος ακόμη Ελλήνων που είδαν τα χρήματά τους να εξανεμίζονται στην ίδια υπόθεση. 
Εν συντομία, η ιστορία έχει ως εξής: προς το τέλος της δεκαετίας του 1870, κυκλοφόρησε η φήμη ότι στα μεταλλεία Λαυρίου υπάρχουν επιφανειακά κοιτάσματα που περιέχουν ασήμι. Κατά την κυβέρνηση, η εταιρία Ρου-Σερπιέρι, που εκμεταλλευόταν τα ορυχεία, δεν είχε δικαίωμα εκμετάλλευσης αυτών των κοιτασμάτων επειδή ήταν υπέργεια. Η διαμάχη μεταξύ των δύο μερών έληξε όταν η κυβέρνηση βρήκε αγοραστή: ένα εταιρικό σχήμα που συστάθηκε ειδικά για αυτό το σκοπό από τον Ανδρέα Συγγρό. Στο μεταξύ, οι φήμες για τον αμύθητο πλούτο που έκρυβαν τα μεταλλεία είχαν φουντώσει. Έτσι, όταν ο Συγγρός προχώρησε σε διάθεση των μετοχών της νέας εταιρίας στο κοινό, οι τιμές των τίτλων (που, ελλείψει χρηματιστηρίου, διαπραγματεύονταν στο αθηναϊκό καφενείο Η Ωραία Ελλάς) απογειώθηκαν. Σύντομα, διαπιστώθηκε ότι ο θησαυρός ήταν άνθρακες κι έτσι οι περισσότεροι «επενδυτές» έμειναν με τα χαρτιά στο χέρι και καταστράφηκαν. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πτωχεύσεις την περίοδο 1873-1875 διπλασιάστηκαν.
Η υπόθεση άφησε στον Συγγρό -ή Τσιγγρό, όπως ήταν το όνομά του πριν το παραλλάξει σε κάτι πιο εύηχο- το προσωνύμιο «Λαυριοφάγος», αλλά, σύμφωνα με όσα έγραψε ο ίδιος αργότερα, δεν παρακίνησε ποτέ κανέναν να αγοράσει μετοχές, αφού δεν πίστευε ότι όντως υπήρχαν πλούσια κοιτάσματα στο Λαύριο. Φαίνεται, όμως, ότι η αυτή στάση του υποδαύλιζε τις προσδοκίες των επενδυτών, κάτι που ένας άνθρωπος με τη δική του μεγάλη πείρα στις οικονομικές συναλλαγές μοιάζει απίθανο να μην είχε καταλάβει.
Ο Συγγρός ανήκε στους «χρυσοκάνθαρους», όπως ονόμαζε ο Τύπος της εποχής τους κεφαλαιούχους του απόδημου ελληνισμού που είχαν επιστρέψει στην Ελλάδα ως επενδυτές, αλλά και ως δανειστές του κράτους, μέσω των τραπεζών που ίδρυσαν. Παρότι η δραστηριότητα αυτή ήταν εξαιρετικά κερδοφόρα για τον ίδιο (ο οποίος, ωστόσο, ανακοίνωσε δύο φορές στη Βουλή, το 1880 και το 1893, ότι παρέμενε αφορολόγητος), δεν βοήθησε τη χώρα να αποφύγει τη χρεοκοπία του 1893. Η εθνική ευεργεσία έχει και τα όριά της.

Henry Ford «Διαλέξτε όποιο χρώμα σας αρέσει, αρκεί να είναι μαύρο», προέτρεπε τους πελάτες ο Henry Ford. Το μαύρο χρώμα στέγνωνε πιο γρήγορα κι αυτό είχε μεγάλη σημασία για ένα αυτοκίνητο όπως το Model T, που έπρεπε να παράγεται μαζικά, γρήγορα και φθηνά. Ο Ford δεν έφτιαξε ένα οποιοδήποτε τετράτροχο μοντέλο – επινόησε και αναπαρήγαγε σε πολλαπλά αντίτυπα ένα μοντέλο ζωής. Για να υλοποιηθεί το Αμερικανικό Όνειρο έπρεπε να κατασκευαστούν, εκτός από τα προϊόντα, και οι καταναλωτές. Αυτό το τελευταίο, η μαζική καλλιέργεια καταναλωτικής συνείδησης, ίσως είναι η μεγαλύτερη προσφορά τού Henry Ford στον καπιταλισμό και ο λόγος για τον οποίο ο Αμερικανός μεγιστάνας θεωρείται μια από τις κορυφαίες επιχειρηματικές προσωπικότητες του προηγούμενου αιώνα. Η επιλογή του από το Fortune ως «businessman του 20ου αιώνα», στην κορυφή μιας λίστας με εγγραφές, όπως «Bill Gates», προφανώς δεν οφείλεται ούτε μόνο στο Model T, που έγινε το πρώτο προσιτό στις μάζες αυτοκίνητο, ούτε μόνο στην κινούμενη γραμμή παραγωγής που, το 1913, έφερε την επανάσταση στη βιομηχανία. Παρεμπιπτόντως, ο Φορντισμός επηρέασε και τη βιομηχανία του Hollywood, η οποία τον εφάρμοσε στον τρόπο απασχόλησης των εργαζομένων, για να αυξήσει την αποδοτικότητά τους.

Ο Ford συνέλαβε την ιδέα ενός αυτοκινήτου για όλους και βρήκε τον τρόπο να το κατασκευάζει φθηνά. Η ιδέα του ήταν ότι ένας εργάτης κάνει μόνο μια δουλειά στη γραμμή συναρμολόγησης. Άλλος τοποθετεί τη βίδα κι άλλος βιδώνει το παξιμάδι. Έτσι, πρώτον, μειώνεται η ανάγκη για πολλαπλά ειδικευμένο προσωπικό (που σημαίνει ότι μπορούσε κάποιος, από αγρότης τη μια μέρα να γίνει βιομηχανικός εργάτης την επόμενη) και, δεύτερον, αυξάνεται θεαματικά η παραγωγή ανά μονάδα χρόνου. Τρίτον, εντατικοποιείται και τυποποιείται η εργασία σε βαθμό σωματικής και ψυχικής εξουθένωσης, αλλά αυτό ήταν μια παράπλευρη απώλεια της εφαρμογής του Φορντισμού. Κάθε επανάσταση έχει τα θύματά της και, τη συγκεκριμένη, ορισμένοι την πλήρωναν με πονεμένους τένοντες και κάποιοι άλλοι με συμπεριφορικές διαταραχές ή με διολίσθηση σε αυτοκαταστροφικές συνήθειες. Όλοι, όμως, βρέθηκαν  ξαφνικά μέτοχοι ενός ονείρου που τους παρείχε «χρόνο υγιούς αυτοκινητιστικής ευχαρίστησης και, τελικά, απόλαυσης της ζωής», όπως ανέφερε μια διαφήμιση του Model T. 

Μαζί με το όραμα και τα σλόγκαν, ο Ford έδωσε στους εργάτες του και το χρήμα: διπλασιάζοντας τους μισθούς τους, εν μια νυκτί, έκανε τον κόσμο να κατασκηνώνει έξω από τα εργοστάσιά του, περιμένοντας να προσληφθεί, να δουλέψει και να καταναλώσει. Οι πωλήσεις των αυτοκινήτων εκτοξεύθηκαν, το οδικό τοπίο μετασχηματίστηκε, με γκαράζ, βενζινάδικα, εστιατόρια και μοτέλ, ενώ η χρήση των αλόγων ατόνησε απότομα, κάτι που είχε άμεσο αντίκτυπο και στον αγροτικό τομέα: ελλείψει ίππων, το άχυρο δεν είχε πλέον ζήτηση κι έδωσε άρον άρον τη θέση του σε άλλες καλλιέργειες.  Αρχικά, πολλοί από τους εργάτες του αισθάνονταν ότι στο πρόσωπο του Ford βρήκαν έναν πατέρα που νοιάζεται για αυτούς , τους επιμορφώνει (με μαθήματα αγγλικών, ώστε να μπορούν και οι μετανάστες να επικοινωνούν με τους υπόλοιπους), τους ψυχαγωγεί (με εκδρομές και εταιρικά δείπνα) και τους καθοδηγεί. Όμως, με την πάροδο των χρόνων, αυτό το προοδευτικό προφίλ κατέρρευσε. Η καθοδήγηση δεν άργησε να γίνει ασφυκτικός πατερναλισμός, με την ίδρυση κοινωνικού τμήματος που επόπτευε τη ζωή των εργαζομένων, στις πιο προσωπικές πτυχές της. Χίλιοι υπάλληλοι της υπηρεσίας παρακολουθούσαν τους εργάτες, ελέγχοντας αν πίνουν, αν παίζουν τυχερά παιχνίδια ή αν επιδίδονται σε απαγορευμένες σεξουαλικές πρακτικές. Οι απόπειρες να συσταθούν συνδικάτα πατάσσονταν συχνά διά της βίας, ενώ την εποχή της Μεγάλης Ύφεσης οι μισθοί μειώθηκαν στο μισό. Η σκληρότητα με την οποία αντιμετωπιζόταν το προσωπικό είχε και κωμικοτραγικές πλευρές: όταν ο Ford έδωσε οδηγία να «ανανεωθεί το έμψυχο δυναμικό», με απολύσεις των πιο ηλικιωμένων και πρόσληψη νέων, αυξήθηκαν οι πωλήσεις στις βαφές μαλλιών, καθώς οι μεγαλύτεροι σε ηλικία εργάτες έκαναν απεγνωσμένες προσπάθειες να δείχνουν νεότεροι.
Στο όραμα του Henry Ford δεν είχε θέση ο συναισθηματισμός. Μόνο η ο ψυχρός υπολογισμός – εξ ου και οι επενδύσεις στη Γερμανία του Χίτλερ, ο οποίος ήταν θαυμαστής του Αμερικανού μεγιστάνα, αλλά και η αποδοχή της παρασημοφόρησής του από το ναζιστικό καθεστώς, το 1938, λίγο μετά την προσάρτηση της Αυστρίας στη Γερμανία. Ο ίδιος ο Ford ήταν και αντισημίτης, αλλά η εταιρεία του δεν αποδέχθηκε ποτέ ευθύνη για την καταναγκαστική εργασία στα γερμανικά εργοστάσιά της μετά την κήρυξη του πολέμου, αφού τότε «δεν είχε συμμετοχή στη διοίκηση».
news247.gr

Share on Google Plus

About grizos gatos

This is a short description in the author block about the author. You edit it by entering text in the "Biographical Info" field in the user admin panel.